МБДОУ№56 "Пушинка"

Архивы рубрики ‘Чөмчүүк саас’

Оҕолор өйдөрүгэр оҥорон көрүүлэрэ ардыгар улахан дьону да соһутар. Туох да суолтата суох төгүрүгү эбии уруһуйдаан истэххэ туохха кубулуйан иһэрий? Оҕолор маннык сорудахтары олус сөбүлүүллэр уонна улам-улам уустугурдан иһэллэр. Сибэкки, күн, киһи сирэйэ, көлүөһэ, харах… Итини хайа баҕарар уруһуйтан эбэтэр фигураттан саҕалыахха сөп: үс муннук, тоһуттаҕас сурааһын, спираль, дуҕа, туочука…
Бу дьоҕурдар бары бэйэ-бэйэлэрин кытта быстыспат ситимнээхтэр, ситэрсэн, сайдан иһэллэр. Холобура, ылыныы уонна өйгө тутуу толкуйдууру, оҥорон көрүү сайдыытыгар улахан төһүү буолаллар, оттон болҕомто бары психическай процесстар үлэлииллэрин хааччыйар. Маны таһынан оҕо тутар-хабар дьоҕурун, илиитэ имигэс буоларын сайыннарыы олус туһалаах. Мозаика, конструктор, пластилины мэһийии уо.д.а. Ийэтигэр көмөлөһө таарыйа рис куруппаны да ыраастастын, тиэстэни да мэһийдин, куукула баттаҕын да өрдүн.
Оҕо психолога Леонид Венгер оҥорбут «Самое непохожее» оонньуута баар. Улахан киһи оҕо иннигэр 8 фигураны тэлгэтэр: 2 улахан төгүрүк уонна 2 улахан түөрт муннук (хара уонна маҥан), 2 кыра төгүрүк уонна 2 кыра түөрт муннук – эмиэ хара уонна маҥан. Уонна оҕоттон ыйытар: бу фигуралар бэйэ-бэйэлэриттэн туох уратылаахтарый? Ол кэнниттэн биири ( холобура, улахан хара төгүрүк) ылан баран, манна олох маарыннаабат фигураны талан ыл, диир. Оҕо кыра маҥан түөрт муннугу талыахтаах.
Дьиҥэр, алта-сэттэ саастаах оҕолор бу сорудаҕы тута суоттуохтаахтар. Өскөтө оҕо ыарырҕатар буоллаҕына, улахан киһи фигуралар тугунан уратылаһалларын тылынан этэн биэрэр. Онно да өйдөөбөтөҕүнэ, аны көрдөрө-көрдөрө этиэхтээх. Кыахтаах оҕолор маннык сорудаҕы биэс саастарыгар сатыыр буолаллар, оттон мөлтөх дьоҕурдаах оҕолору алта-сэттэ саастарыгар да дьарыктыахха сөп.
Түмүккэ, төрөппүттэр истиилэригэр, оҕоҕут психиката сайдыытын куруук интэриэһиргиир буолуҥ. Аҥардас, чэгиэн-чэбдик буоларыгар эрэ аһары болҕомтону уурбакка, сөптөөх, доруобай психикалаах буола улаатарыгар бастакы улахан эппиэтинэһи эһиги сүгэҕит.

Оҕо болҕомтотун сайыннарыыга харахха быраҕыллыбат предметтэри көрө, өйдүү үөрэнэрин ситиһиэххэ наада. Холобура, тас хахтарыгар А буукубалаах кинигэлэри талларыы, болоорхой өҥнөрү, уруһуйдары көрдөтүү.

Өйгө тутууну сайыннарыы
Өйгө тутуу кыра оҕо психикатыгар олус наадалаах элемент, ол курдук оҕо толкуйдуур дьоҕурун сүрүн тирэҕинэн буолар. Манна бастаан өйдөөн көрө үөрэнэриттэн саҕалыахха сөп. Остуолга түбэһиэх предметтэри: оонньуурдары, кинигэни уо.д.а уураҕын. Оҕоҕо көрдөрөөт да, кэннинэн хайыһыннаран туран тугу өйдөөн көрбүтүн ыйытаҕын. Тоҕус предметтэн биэһи-сэттэни сөпкө эттэҕинэ өйгө тутуута, болҕомтото сөпкө сайдан иһэр, биэстэн аҕыйах буоллаҕына эрчийэр наада. Эбэтэр аһыы олорон остуол тула олорооччуларга остуолга туох иһит баарын көрөллөрүгэр, онтон харахтарын симэллэригэр соруйаҕын уонна биир эмэ иһити остуолтан ылаҕын эбэтэр миэстэтин уларытаҕын. Маннык күргүөм оонньуу ордук көхтөөх буолар.

О5о сатаан ааҕар буолла да, оскуолаҕа үөрэниэн сөптөөх диэн саныыр сыыһа. Кини тугу сатыыра, билэрэ (холобура, ахсааны ааҕара) интеллектуальнай бэлэмнээх дэммэт. Интеллектуальнай бэлэмнээх диэн, оҕо психиката сааһыгар сөптөөхтүк сайдыбытын этэллэр. Ол эбэтэр болҕомтолоох буолуута, ылыныыта, өйгө тутуута, толкуйа, оҥорон көрүүтэ оҕо сатаан ааҕарыгар , суоттууругар, сорудаҕы өйгө оҥороругар көмөлөһөллөр.

Бу дьоҕурдары хайдах сайыннарыахха сөбүй?
Көрөр, истэр, сыты араарар, амтаны билэр, бигээн көрөр органнарын көмөтүнэн араас информацияны ылар дьоҕурун (восприятие) сайыннарыы. Кылгатан эттэххэ, оҕо тулалыыр эйгэни ылыныыта, өйдүүрэ.
Оскуолаҕа киирээри сылдьар оҕо предмет өҥүн, тас быһыытын, кээмэйин (научнай тылынан – сенсорнай эталоннары) сатаан араарар, ааттаталыыр буолуохтаах. Бу маны оҕо өссө 3-4 сааһыгар билиэхтээх. Оҕо түөрт муннугу көнө муннуктан, кыраны улахантан араарбат буоллаҕына, предмети ылыныытыгар, өйдүүрүгэр ыарырҕатыа. Ол иһин биир предмет атынтан туох уратылааҕын быһаарыахха наада. Предмети туттаран туран түөрт муннук төгүрүктэн туох уратылааҕын кэпсээҥ, өҥнөрүн көрдөрүҥ. Оччоҕо эрэ оҕо мээчиги тутан-хабан баран биирдэ кини төгүрүгүн, кылааккайын билиэ. Оҕурсуну помидортан амтанынан, өҥүнэн, кээмэйинэн араарар буолуо. Тулалыыр эйгэтигэр төһөлөөх элбэх араас өҥ, сыт, форма баарын биллэҕинэ оҕо билэр-көрөр интэриэһэ ордук күүһүрэн барар. Холобура, хос иһигэр түөрт муннуктаах эбэтэр от күөҕэ өҥнөөх предметтэри буллартарыҥ. Онно обуой ойуулара да киириэхтэрин сөп.
Ыскаабы сааһылыы сылдьан аҕатын таҥаһа хайдах өҥнөөҕүн, оҕо таҥаһын кытта өҥүн, кээмэйин тэҥнээн, бу оҕо ылыныытыгар уонна толкуйдуур дьоҕуругар көмөлөөх.
Хортуоска хахтыы олорон куукуна иһигэр туох эрэ улахан, маҥан, көнө муннуктааҕы көрдөтүҥ. Холодильник! диэн күннэтэ көрөр мала оҕоҕо олус дьикти мал буолан көстүө.
Таһырдьа күүлэйдии сылдьан бу дьарыгы эмиэ салгыы ыытыахха сөп. Ол аайы оҕо аахайбатах көстүүлэрэ: күн, кыракый таастар, сибэккилэр – кырачаан олоҕор туох эрэ дьикти саҥа билии буолан эбии киирэн иһиэхтэрэ. Маннык оонньууга аҕа, убай, эдьиий хайа баҕарар кыттыахтарын сөп.
Ас бэлэмнии сылдьан саамай улахан помидору талларыҥ, остуоруйата кэпсэтиннэриҥ.

Сотору кэминэн сэттэ саастарын туолбут кырачаан оҕолорбут оскуола аанын арыйар түгэннэрэ үүнүө. Оскуолаҕа киириэхтээх оҕо тугу билэр, сатыыр буолуохтааҕый? Бу боппуруос хайа баҕарар оҕо төрөппүттэрин, чугас дьонун долгутар буолуохтаах.
“Оҕо оскуолаҕа киирэригэр психологическай өттүнэн бэлэмнээх буолуута” диэн өйдөбүл баар.
Оҕо бэлэмнээҕин быһаарар түөрт көрүҥ баар.
Бастакытынан, өйдүүр кыаҕын ( интеллект) сайдыытын таһыма – болҕомтолоох буолуута, тулалыыр эйгэни ылыныыта (восприятие), өйүгэр тутуута уонна толкуйдуур дьоҕура.
Иккиһинэн, бэйэтин кыана туттуута, кыаҕа (воля) – улахан киһи этэрин истэрэ, быраабыланы тутуһара.
Үсүһүнэн, оҕо тус бэйэтин (личность) уонна оскуолаҕа киирэригэр бэлэмин таһыма – ол эбэтэр оскуолаҕа барыы эрэ диэн буолбакка, үөрэнээччи эбээһинэһин толорорго бэлэмнээх буолуута.
Төрдүһүнэн, көрбүтүн сатаан үтүктэр, уруһуйдуур кыаҕын таһымын (зрительно-моторная координация) сайдыыта.
Оскуолаҕа киирэргэ бэлэмнээх уонна инникитин үчүгэйдик үөрэниэхтээх оҕо бу түөрт көрүҥҥэ сүрүн олуктара баар буолаллара наада. Өскөтө төрөппүттэр оҕону эрдэттэн бэлэмнээбэтэх эбэтэр хайа эрэ түгэҥҥэ көтүппүт да буоллахтарына, саҕалыыр хаһан да хойутаабат. Оҕо 6-7 сааһыгар саҥа информацияны олус дөбөҥнүк ылынар. Кылаабынайа, интэриэһинэйдик уонна тиийимтиэ гына быһаарыахха, өйдөтүөххэ наада.

Оҕо саас киһи киһи буола улаатарын кэрэһэлиир кэмэ. Бу эрэ сааһыгар киһи төрөөбүт тылын дьиҥнээхтик билэр, киһи быһыытынан дьиҥнээхтик чочуллан тахсар, сүнньэ ууруллар.
Биллэрин курдук оҕолору 4 сааска арааран иитэбит. Ол курдук төрүөҕүттэн 6 сааһыгар диэри – чөмчүүк, алын сүһүөх оҕолоро саһарҕа, орто сүһүөх кылаас оҕолоро тымтык, үрдүкү сүһүөх кылаас оҕолоро – ситэр саас диэннэргэ наарданаллар.
Кистэл буолбатах, билигин төрөппүт сааһа эдэримсийдэ. Үөрэххэ, үлэҕэ үтүрүйтэрэн оҕолорун эбээлэригэр, эһээлэригэр сэлээннииллэр. Кыра оҕо төрөппүттэрин, эбээлээх-эһээтин икки ардыгар сылдьан уйулҕата алдьанар. Икки тус-туспа көрүүгэ иитиллэр. Мантан сиэттэрэн оҕо инники сайдыыта атахтаныан сөп.
Билигин компьютер сайдыбыт үйэтигэр үгүс төрөппүттэр оҕолорун кытта кэпсэтэллэрэ да аҕыйаата. Кыра оҕо бэйэтэ-бэйэтигэр сылдьан компьютердыыр, видик көрөр. Ол аайы төрөппүттэр: “ хата оҕом бэйэтэ дьиэтигэр соҕотоҕун хаалар. Компьютер, видик абыраатылар”, — диэн сыыһа өйдөбүллээхтэр. Уһун күнү быһа компьютер иннигэр олорбут, охсуһуулаах киинэни көрбүт оҕоттон туох сайдыылаах, сиэрдээх киһитэ иитиллэн тахсыай?
Онон бүгүн мин эдэр төрөппүттэргэ анаан сахалыы сиэринэн чөмчүүк саастаах оҕону хайдах иитиэххэ сөбүн туһунан билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Оҕо бу сааһыгар уйулҕата, өйө сайдар, кута бөҕөргүүр, тылын саппааһа тэтимнээхтик эбиллэр, барыны барытын көрүөн-билиэн, тутан-хабан көрөн тулалыыр эйгэтин өйдүү сатыыр, этэ-хаана тэтимнээхтик сайдар, куһаҕаны-үчүгэйи өйдүүр кэмэ.
Оҕо иитиитигэр-сайдыытыгар хас биирдии төрөппүт сыһыанын, ирдэбилин уларытыан наада. Төрөппүт оҕотун уйулҕатыгар сөп түбэһиннэрэн оҕо этин-сиинин, тарбаҕын, илиитин-атаҕын имигэс гына эрчийэн, тылын-өһүн сайдарыгар көмөлөһөрүн өйдүөхтээх.
Бу кэмҥэ оҕо айылҕаттан бэриллибит билиэн-көрүөн, тутуон-хабыан, боруобалаан көрүөн баҕатын буойан симэлитэн кэбиспэккэ, ону өссө сайыннарар кыаҕын көҕүлээн, күүскэ сайыннарыахтаахпыт. Төрөппүт оҕону күһэйэн буолбакка, оҕотун интэриэһиргэтэр, толкуйдатар, билиигэ умсугутар оонньууларынан оонньотон, бэйэтин кыаҕар эрэниитин, астыныытын үөскэтиэхтээхпит.
Төрөппүт оҕото эт-хаан өттүнэн сайдарын кытта тэҥҥэ өйө-санаата сайдарын билиэхтээх. Оҕо төһө элбэх хамсаныылаах, сытыы-хотуу, бэйэтин кыанар буолар да соччонон өйө-санаата сайдар дьоҕура улаатар. Хас биирдии ыал бэйэтин дьиэтигэр сөп түбэһэр эти-хааны сайыннарар кыра көмө тэриллэри оҥоруохтаах.
Оҕо сайдыыта кини үлэҕэ үөрүйэҕиттэн, сүрэхтээҕиттэн, үлэни таптыырыттан тутулуктаах. Чөмчүүк сааска үлэ, идэ, киһи аналын туһунан оҕо бастакы өйдөбүллэри ылар.
Үлэҕэ дьоҕурун кыыһын-уолун арааран, бэйэни кытта батыһыннара сылдьан, оҕо кыаҕын көрөн үлэлэтэн уонна араас ис хоһоонноох оонньуулары дьүөрэлээн сайыннарыахха сөп.
Оҕо сыыһа саҥарарын үтүктүбэккэ, төрөөбүт тылын дорҕооннорун таба саҥарарга, кини саҥатын сайыннаран кэпсэтэргэ ийэ-аҕа үөрэтиэхтээх. Чөмчүүк сааһыгар оҕо олус элбэх боппуруостары биэрэн, билиэн-көрүөн баҕарар кэмин самнарбакка, кыалларынан барытыгар эпиэттээҥ.
Бу сааска оҕо киһи да, омук да быһыытынан олуга ууруллар кэмэ. Ол иһин саамай улахан болҕомто бу сааһыгар ууруллара кэрэхсэбиллээх. Олорор дьиэ акылаата бөҕө буоллаҕына, өр туруктаах буоларын бары да билэбит. Онтон киһи олоҕун акылаата кини оскуолаҕа киириэн иннинээҕи сааһыгар уурулларын төрөппүттэргэ өссө туһаайыах тустаахпыт. Онон оҕолоргутун кытта элбэхтик бииргэ сылдьыҥ, кэпсэтиҥ, сиэрдээх буолууга иитиҥ.

Биьиги сахабыт тыла олус баай, дирин историялаах, атын омук тылларыгар холоотоххо олус кэрэтик иьиллэр тыл. Тылбыт суппэтин, симэлийбэтин туьугар ,кэлэр кэнчээри ыччаппытын, сахалыы тыыннаан, утуо сиэргэ – майгыга угуйан, торообут тылбытын ыьыктыбакка инникигэ эрэллээхтик илдьэ сылдьыахтаахпыт.
Саха тылбытын уьуннук кэтээн корбут дьоннор этиилэринэн, сахалыы дьоьуннук толкуйдуур, санарар – инэрэр ыалга иитиллибит о5о утуо майгылаах сиэрдээх киьи буолан улаатар. Мин саныахпар ,торообут тылынан конуллук санара уорэммит о5о атын омук тылын тургэнник ылынар, иннигэ эрэлэ быдан тардыьыылаах буолар.
Оттон сахалыы тылы билбэт саха о5олорун кордоххо, куннээ5инэн толкуйдаах, уьуну – киэни ырыта барбат, быстах майгылаах буолар курдуктар. Онон сибээстээн, о5о кыра эрдэ5иттэн торообут тылынан иитиллэр эйгэтин кэнэтэн хайаан да ойтон суруйууну киллэрэр наада. Маннык тугэннэ о5о этэр санаатын сааьылана, тыл баайын эгэлгэтин туьана, толкуйдуур дьо5урун сайыннара уорэнэрин ситиьэллэр.
Ити курдук кыра тугэннэртэн са5алаан иитиллибит ийэ тылбыт суогэйин-сумэтин инэрэн, киьилии киьини иитэргэ олук уурарга кыьаллыа5ын. Торообут тыл уорэх, иитиитин тыла буолар аналлаах.
Торообут тыл — саха киьитин оло5ор, инники кэскилигэр тэннэ кыттар иэйиитэ, тобулаан таьаарар оркон ойо, духовнаьа, торут обугэбит удьуорун, силиьин – мутугун быстыспат ситимэ.
Саргылаах сахабыт тыла сайда уунэ туруохтун!

Формирование нравственных качеств детей дошкольного возраста посредством  якутских  скороговорок

Актуальность: Уважительное бережное отношение к духовному наследию своего народа, культуры, восстановление традиционной  духовности и нравственности во всех сферах жизнедеятельности детей.

Чабыргах , как один из поэтических жанров якутского народного творчества насыщен поэтическими выразительными средствами: эпитетами, гиперболами, сравнениями, метафорами.

В настоящее время жанр  чабыр5ах пользуется особым успехом  в художественной самодеятельности, из этого определяется востребованность жанра.

Методы:

•Словесные –рассказ, беседа, опрос;

•Наглядные – слайды, видеоролик;

•Контроля—  наблюдение, итоговый опрос.

Обучение якутскому языку и национальной культуре проводится с детьми средних, старших и подготовительных групп по программе «Программа обучения разговорному языку в русскоязычных детских садах» под редакцией В.М.Петровой.

Основной целью занятий по разговорному якутскому языку в русскоязычных группах является обучение пониманию определенного количества повседневных фраз на якутском языке и элементарному речевому обмену детей с воспитателем и между собой на занятиях — а также в повседневной жизни. На каждом занятии дети:

— узнают простые речевые модели;

— запоминают несколько слов (словочетаний) на якутском языке;

— понимают лексические значения слов и учатся правильно произносить якутские звуки;

— употребляют вопросы и ответы из фраз повседневного общения

— знакомятся с культурой и историей Якутии.

Дети подготовительных групп активные помощники в пропаганде якутского языка. Приняли активное участие в проводимых мероприятиях дошкольного учереждения, округа, города:

В фестивале якутского фольклора «Туой хомус, дуорай тойук» -группа « Мичилгэн» дети участвовали с композицией «Сайын кэллэ» (якутские народные песни, чабыр5ах). В заочном туре «Сулусчаан», в июне гала концерте Детской школе искусств Татаринова Сахая, Талонова Валерия, Новгородова Саргына, Намаз Гуля, Степанова Сардана, руководитель Прокопьева В.В.На конкурсе вокалистов за исполнение песен мелодиста Надежды Макаровой Новгородова Саргылана ( старшая группа) стали Лауреатами 2 степени.

Ежегодно в июне проводится праздник , посвященный дню Республики Саха (Якутия), а в июне якутский национальный праздник «Ыhыах».